ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΙΤΗΣΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΗΛΕΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΚΗΡΥΧΘΕΙ ΕΚΠΤΩΤΟΣ ΤΟΥ ΘΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ ΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΠΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΙΝΔΑΛΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡΙΚΟ ΦΑΣΙΣΜΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΚΕΙΜ
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΒΓΑΙΝΟΥΝ ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ <<ΑΥΓΗ ΠΥΡΓΟΥ ΗΛΕΙΑΣ>>
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΗΛΕΙΑΣ
ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ – ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΕΤΡΑΚΟΥ
Ἱστορική ἐξέλιξη – Σημερινή κατάσταση
Διδακτορική Διατριβή
ὑποβληθεῖσα
στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς
καί Κοινωνικῆς Θεολογίας ΑΠΘ
{{Τα κείμενα αντλήθηκαν από την Διδακτορική Διατριβή του Ηλείου Αρχιμανδρίτη Δαμασκηνού – Νικολάου Πετράκου μέσω της ιστορικής έρευνας του διακεκριμένου συνεργάτη μας Κωνσταντίνου Κυριακόπουλου, Ιστοριοδίφη, Ιατρού Νευροχειρουργού}}
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΙΤΗΣΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΕΘΝΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΗΛΕΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΚΗΡΥΧΘΕΙ ΕΚΠΤΩΤΟΣ ΤΟΥ ΘΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ ΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΠΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕ ΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΙΝΔΑΛΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΙΤΛΕΡΙΚΟ ΦΑΣΙΣΜΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΙΩΑΚΕΙΜ

Ὁ Ἀντώνιος ἀπό τίς 20.3.1945 βρισκόταν στήν Ἀθήνα, ἀφοῦ
ἐγκατέλειψε τόν Πύργο1171, καί στίς 23.3.1945 ὑπέβαλε σχετική αἴτηση
ἀναθεώρησης τῆς παραπάνω ἀπόφασης, δικαίωμα πού τοῦ ἔδινε ἡ 13η
Συντακτική Πράξη,
πάνω στήν ὁποία στηρίχθηκε ἡ ἐν λόγῳ
καταδικαστική ἀπόφαση τῆς Ἱ. Συνόδου. Ὁ Ἀντώνιος κλήθηκε καί
παρουσιάσθηκε ἐνώπιον τῆς Ἱ. Συνόδου σέ ἀπολογία ἐπί τῆς αἰτήσεως
ἀναθεωρήσεως πού εἶχε ὑποβάλει στίς 7.4.19451172. Οἱ αἰτήσεις
ἀναθεώρησης τῶν δύο Μητροπολιτῶν ἐξετάσθηκαν τελικῶς κατά τή
συνεδρία τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς 12ης.4.1945. Μετά τήν ἀνάγνωση τῶν
σχετικῶν αἰτήσεων καί συζήτηση ἐπί τοῦ θέματος, ἐκδόθηκε ἡ ἑξῆς
ἀπόφαση:
«Ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος διά τῆς ἀπό 17/2/45
Πράξεως αὐτῆς ἔκρινε, διά τάς ἐν αὐτῇ ἀναφερομένας αἰτίας, ἔκπτωτον τοῦ
θρόνου του τόν Σεβ. Μητροπολίτην Ἠλείας κ. Ἀντώνιον. Κατά τῆς Συνοδικῆς
αὐτῆς ἀποφάσεως ὁ ρηθείς Ἀρχιερεύς ἤσκησεν ἐνώπιον τῆς Ἱερᾶς Συνόδου
τήν ἀπό 23/3/45 αἴτησιν ἀναθεωρήσεως. Ἐπειδή κατά τό ἄρθρον μόνον τῆς
ὑπ’ ἀριθ. 13/1945 Συντακτικῆς Πράξεως ἐπιτρέπεται ἡ, ἐντός δεκαημέρου
ἀπό τῆς νομίμου κοινοποιήσεως, αἴτησις αἰτήσεως ἀναθεωρήσεως ἐνώπιον
τῆς Ἱ. Συνόδου κατ’ ἀποφάσεων αὐτῆς, ἐπιβαλλουσῶν ποινάς εἰς Ἀρχιερέα
λόγῳ ἀδικαιολογήτου ἤ ἄνευ ἀδείας ἀπουσίας αὐτοῦ ἐκ τῆς ἰδίας αὐτοῦ
Ἐπαρχίας. Ἐν προκειμένῳ ἡ ἀπό 17/2/45 Συνοδική Πρᾶξις ἐκοινοποιήθη τῷ
αἰτοῦντι τήν 19ην Μαρτίου ἐ.ἔ., οὗτος δέ ὑπέβαλε τῇ Ἱερᾷ Συνόδῳ τήν ὑπό
κρίσιν αἴτησιν ἀναθεωρήσεως τήν 23/3/45 συνεπῶς ἐμπροθέσμως ἤσκησε
ταύτην, ἥτις οὖσα τύποις παραδεκτή, ἐρευνητέα κατ’ οὐσίαν τυγχάνει.
Ἐπειδή κατά τούς Ἱερούς Κανόνας τῶν τε Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν
Συνόδων (ΙΣΤ΄. Πρωτοδευτέρας, Κ΄. τῆς ἐν Τρούλλῳ, ΙΓ΄. τῆς ἐν Χαλκηδόνι
Τετάρτης, Γ΄. τῆς ἐν Σαρδικῇ κ.λπ.) καί τόν ὑπ’ ἀριθ. 671/43 Νόμον “Περί
Καταστατικοῦ Χάρτου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος” δέν δύναται Ἀρχιερεύς
νά ἀπουσιάζῃ τῆς ἰδίας αὐτοῦ Ἐπισκοπῆς πέραν τοῦ ἑξαμήνου ἄνευ ἀδείας
τῆς προϊσταμένης αὐτοῦ Ἀρχῆς. Καί ναί μέν Ἱεροί τινές Κανόνες
μνημονεύουσιν εἰς ποίας περιπτώσεις ἡ, καί ἄνευ ἀδείας τῆς προϊσταμένης
Ἀρχῆς, ἀπουσία τοῦ Ἀρχιερέως δέν κολάζεται, οὐχ ἦττον ὅμως αἱ, ἐκεῖ
1171 Βλ. ἔγγραφό του πρός τήν Ἱ. Σύνοδο τῆς 21.3.1945, μέ τό ὁποῖο γνώριζε τήν ἄφιξη καί
παραμονή του στήν Ἀθήνα καί ὅτι ἐτίθετο στίς διαταγές τῆς ἀνώτατης ἐκκλησιαστικῆς
ἀρχῆς, κάνοντας πάντως λόγο γιά «ἄδεια ἀπουσίας» ἀπό τήν ἐπαρχία του τήν ὁποία εἶχε
ζητήσει: ΙΑΕΕ-ΙΜΗ-Ἐπισκοπικά Α΄.
1172 Κῶδιξ Ἱερᾶς Συνόδου-Ἀπό 7ης Ἀπριλίου 1945 μέχρι 18ης Μαρτίου 1948, 3-4: ΙΑΕΕ.
[298]
ἀναφερόμεναι περιπτώσεις, δημιουργοῦσαι ἐξαιρετικόν δίκαιον, εἰσίν
περιοριστικαί. Ἐν προκειμένῳ, ὁ αἰτῶν οὐδεμίαν δικαιολογίαν ἀναφέρει ἐν
τῇ, ὑπό κρίσιν, αἰτήσει ἀναθεωρήσεως, ἥτις, τό μέν νά ὑπάγηται εἰς τάς ἄνω
ἐξαιρετικάς περιπτώσεις, τάς συγχωρούσας τοὐτέστιν τήν ἀπομάκρυνσιν
παρά τά διατεταγμένα, τό δέ νά ᾖ ἱκανή, ὅπως ἀγάγῃ ἡμᾶς εἰς τό
συμπέρασμα, ὅτι ἦτο ἀδύνατος εἰς τόν αἰτοῦντα ἡ, οὐχί παράκαιρος
γνωστοποίησις εἰς τήν ἁρμοδίαν Ἀρχήν τῆς ἀνάγκης τῆς ἀπουσίας του καί ἡ
λῆψις σχετικῆς ἀδείας. Τά παρά τοῦ αἰτοῦντος ὅμως προβαλλόμενα
ἐγγράφως καί προφορικῶς πρός ὑποστήριξιν τῆς ἀναθεωρήσεως,
συνεκτιμώμενα μετά τῶν λοιπῶν ἐν τῷ φακέλλῳ στοιχείων, κατά τήν
κρίσιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου οὐδόλως αἴρουσι τό παράπτωμα αὐτοῦ. Τούτων
ἕνεκα ἀπορριπτέα κρίνεται ἡ ὑπό κρίσιν αἴτησις ἀναθεωρήσεως.
Διά ταῦτα,
Ἡ Ἱερά Σύνοδος, δέχεται μέν τύποις τήν ὑπό κρίσιν αἴτησιν
ἀναθεωρήσεως τοῦ Σεβ. Μητροπολ. Ἠλείας κ. Ἀντωνίου κατά τῆς ὑπ’ ἀριθ.
πρωτ. 124/76 τῆς 17/2/45 Συνοδικῆς Πράξεως, ἀπορρίπτει ὅμως ταύτην,
κατά τούς Ἱερούς Κανόνας καί τούς κειμένους Ἐκκλησιαστικούς Νόμους
κατ’ οὐσίαν ἀβάσιμον, καί ἐπικυροῖ τήν ἀπό 17ης Φεβρουαρίου ἐ.ἔ. Πρᾶξιν
Αὐτῆς, δι’ ἧς ἐκηρύχθη ἔκπτωτος τοῦ θρόνου αὐτοῦ, ἄνευ στερήσεως τῶν
ἀποδοχῶν αὐτοῦ, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἠλείας κ. Ἀντώνιος»1173.
Ἡ παραπάνω ἀπόφαση κοινοποιήθηκε στόν Ἀντώνιο διά τοῦ ὑπ’
ἀριθ. 657/292/25.4.1945 ἐγγράφου τῆς Ἱ. Συνόδου καί αὐτός κηρύχθηκε
πλέον καί δικαστικῶς ἔκπτωτος τοῦ θρόνου. Πάντως, στό παραπάνω
ἔγγραφο ἐκφραζόταν ἡ εὐχή, «ὅπως ταχύτατα χρησιμοποιηθῇ καί αὖθις εἰς
τήν ἐνεργόν, τῆς Ἐκκλησίας, ὑπηρεσίαν»1174.
Τήν ἴδια ἡμέρα (12.4.1945) τῆς ἀπόρριψης τῶν αἰτήσεων
ἀναθεώρησης τοῦ Ἀντωνίου καί τοῦ Ἰωακείμ καί τῆς ἔκδοσης τῆς
καταδικαστικῆς ἀπόφασης ἐναντίον τους, ἡ Ἱ. Σύνοδος προέβη στήν
πλήρωση τῶν δύο χηρευουσῶν πλέον Μητροπόλεων Ἠλείας καί Σερβίων
1173 Κῶδιξ Ἱερᾶς Συνόδου-Ἀπό 7ης Ἀπριλίου 1945 μέχρι 18ης Μαρτίου 1948, 12: ΙΑΕΕ. Βλ. καί
Β. Ἀτέση, Ἐπίτομος Ἐπισκοπική Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπό τοῦ 1833 μέχρι
σήμερον, Γ΄, 255-256. Πανομοιότυπη ἀπόφαση ἐκδόθηκε στήν ἴδια συνεδρία
προηγουμένως γιά τόν Κοζάνης Ἰωακείμ: Κῶδιξ Ἱερᾶς Συνόδου-Ἀπό 7ης Ἀπριλίου 1945
μέχρι 18ης Μαρτίου 1948, 11-12: ΙΑΕΕ.
1174 Β. Ἀτέση, Ἐπίτομος Ἐπισκοπική Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπό τοῦ 1833 μέχρι
σήμερον, Γ΄, 256.
[299]
καί Κοζάνης, ἐκλέγοντας ὡς διάδοχο τοῦ Ἀντωνίου τόν μέχρι τότε
Μητροπολίτη Ναυπακτίας καί Εὐρυτανίας Γερμανό Γκούμα1175.
Ὡστόσο, τό θέμα τῆς ἔκπτωσης ἀπό τόν Μητροπολιτικό θρόνο τοῦ
Ἀντωνίου δέν σταμάτησε ἐκεῖ. Ὁ Ἀντώνιος ἐπιθυμοῦσε ἀναθεώρηση τῆς
παραπάνω πρωτοβάθμιας ἀπόφασης καί συνεχῶς ὀχλοῦσε πρός τοῦτο
διαφόρους. Ἡ ὑπόθεση ὁδηγήθηκε ἀρκετά χρόνια ἀργότερα στό
Δευτεροβάθμιο δι’ Ἀρχιερεῖς Συνοδικό Δικαστήριο, τό ὁποῖο ἐξέδωσε τήν
σχετική ἀπόφασή του στίς 15 Μαρτίου 1957, ἡ ὁποία ὁδήγησε στήν ἔκδοση
σχετικοῦ Βασιλικοῦ Διατάγματος:
«Διά Β. Δ. τῆς 8ης Μαῒου 1957 ἐν Ἀθήναις ἐκδοθέντος κατά τό ἄρθρον
162 τοῦ Νόμου 5383/1932 “περί Ἐκκλησιαστικῶν Δικαστηρίων καί τῆς πρό
αὐτῶν διαδικασίας” τήν ἀπό 15ης Μαρτίου 1957 ἀπόφασιν τοῦ
Δευτεροβαθμίου δι’ Ἀρχιερεῖς Συνοδικοῦ Δικαστηρίου, δι’ ἧς ἐπεβλήθη ἡ
ποινή τῆς ἐκπτώσεως ἀπό τοῦ Μητροπολιτικοῦ αὐτοῦ θρόνου εἰς τόν
Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην πρώην Ἠλείας Ἀντώνιον, ὡς καί τήν ὑπ’
ἀριθ. 638/279/30.3.1957 πρότασιν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς
Ἑλλάδος, προτάσει τοῦ ἐπί τῆς Ἐθνικῆς Παιδείας καί Θρησκευμάτων
Ὑπουργοῦ, ἐγκρίνεται ἡ ὑπό τοῦ Δευτεροβαθμίου δι’ Ἀρχιερεῖς Συνοδικοῦ
Δικαστηρίου διά τῆς ἀπό 15 Μαρτίου ἐ.ἔ. ἀποφάσεως ἐπιβληθεῖσα ποινή τῆς
ἐκπτώσεως ἀπό τοῦ Μητροπολιτικοῦ αὐτοῦ θρόνου εἰς τόν Σεβασμιώτατον
Μητροπολίτην πρώην Ἠλείας Ἀντώνιον, διά τούς ἐν τῇ ἀποφάσει τοῦ
Δικαστηρίου μνημονευομένους λόγους»1176.
Σύμφωνα μέ τά κείμενα τῶν παραπάνω ἀποφάσεων πρέπει
ἰδιαιτέρως νά ὑπογραμμισθεῖ ὅτι ἡ καταδίκη τοῦ Ἀντωνίου ἀπό τήν Ἱ.
Σύνοδο, πρωτοδίκως καί δευτεροβαθμίως, ἀφοροῦσε μόνον στήν ἔκπτωσή
του ἀπό τόν Μητροπολιτικό θρόνο τῆς Ἠλείας καί δέν ὑπῆρξε καμία
καθαίρεση, ὅπως ἐνίοτε γράφεται1177.
Σέ κάθε περίπτωση, ὁ Ἀντώνιος παρότι σέ ὅλη τήν περίοδο ἔκτισης
τῆς ποινῆς του τήρησε ἀξιοπρεπή στάση, χωρίς νά δημιουργήσει ἀκραῖες
1175 Κῶδιξ Ἱερᾶς Συνόδου-Ἀπό 7ης Ἀπριλίου 1945 μέχρι 18ης Μαρτίου 1948, 13. Βλ. καί τήν
ἑπόμενη παράγρ. 3. τοῦ παρόντος Κεφαλαίου.
1176 ΦΕΚ Γ΄ 77/15.5.1957.
1177 Βλ. λ.χ. Γ. Καραγιάννη, Η Εκκλησία από την Κατοχή στον Εμφύλιο, 78, Γ. Πρίντζιπα-Γ.
Καραγιάννη, Εκκλησία και Ελληνισμός από το 1821 έως σήμερα. Ιστορική επισκόπηση,
Προσκήνιο-Ά. Σιδεράτος, Χαλάνδρι 2005, 128.
[300]
καταστάσεις καί προβλήματα στήν Ἐκκλησία, αἰσθανόταν πάντοτε
ἀδικημένος καί ἀγωνιζόταν νά βρεῖ τό δίκαιό του, πού γιά ἐκεῖνον ἦταν ἡ
ἀποκατάσταση σέ Μητροπολιτικό θρόνο. Ἔγραφε καί ζητοῦσε τή
μεσολάβηση ὑψηλῶν προσώπων τῆς Διοικούσης Ἐκκλησίας καί τῆς
Πολιτείας1178.
Μέχρι τό τέλος τῆς ζωῆς του εἶχε ἀποσυρθεῖ στήν οἰκία του στό
Αἰγάλεω καί ἐπιδόθηκε στή μελέτη καί τή συγγραφή.
Ἐνδεικτικά τοῦ ἤθους τοῦ ἀνδρός εἶναι καί τά ὅσα ἔγραφε σχετικά
σέ ἰδιόχειρη διαθήκη του, ἡ ὁποία ὅμως βρέθηκε ἀνυπόγραφος καί ὡς ἐκ
τούτου δέν εἶχε νομική ἰσχύ:
«…Α΄.
Πρωτίστως λοιπόν, διακηρύσσω, ὅτι μένω πιστός καί
ἀφωσιωμένος εἰς τήν Ἁγίαν μου Μητέρα τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν μας, τῆς
ὁποίας θεμέλιον καί Κεφαλή εἶναι Αὐτός ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός,
οὐδέποτε δέ, ἐγενόμην μέλος οἱουδήποτε Σωματείου, ἀντιχριστιανικούς
σκοπούς ἐπιδιώκοντος. Ἐάν δέ ἐβασανίσθην, ἐταλαιπωρήθην καί διεσύρθην
καί κατεδικάσθην ὅλως ἀναιτίως, ἀδίκως καί ἀντικανονικῶς, ὑπό
προβατοσχήμων λύκων τῆς Ἁγίας μου Ἐκκλησίας, συγχωρῶ τούς πάντας,
εὐελπιστῶν εἰς τήν δικαίωσίν μου, ὡς τήν εὐλογίαν τοῦ Οὐρανίου Πατρός
μου, καί εἰς τόν ἐξιλασμόν μου, παρά τοῦ Μεγάλου Θεοῦ καί Σωτῆρος ἡμῶν
Ἰησοῦ Χριστοῦ.
Β΄. Ὡς ἄνθρωπος, σάρκα φορῶν καί τόν κόσμον οἰκῶν, ζητῶ
συγχώρησιν παρά πάντων τῶν συνανθρώπων μου, μεθ’ ὧν ἦλθον εἰς
σχέσεις, καί πιθανόν νά τούς ἐλύπησα, διαβεβαιῶ πάντας ὅτι οὐδέποτε
ἔσχον τήν πρόθεσιν, ἵνα λυπήσω τινά, παρέχω δέ κἀγώ τήν συγχώρησιν εἰς
πάντας, ὅσοι μέχρι τοῦδε μέ ἐλύπησαν, μέ τήν διαβεβαίωσιν, ὅτι οὐδέποτε
ἐμνησικάκησα, ὅσον βαρύ καί ἄν ὑπῆρξε τό τραῦμα πού μοῦ
ἐπροξένησαν…»1179.
στ. Ἡ Ἀποκατάσταση
Ἀκόμη καί σήμερα, ὅπως λέχθηκε, ἡ στάση τοῦ Ἀντωνίου στήν
Ἀντίσταση δημιουργεῖ μερικές φορές ἀντιδράσεις καί θεωρεῖται
1178 Βλ. λ.χ. πασχάλιο ἐπιστολή του τῆς 1.5.1959 πρός τόν Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν
Θεόκλητο (ΑΙΜΗ-ΑΜΑ) καί ἐπιστολή του πρός τόν Ὑπουργό Ἐθνικῆς παιδείας καί
Θρησκευμάτων Γ. Βογιατζῆ τῆς 1.5.1959, ἡ ὁποία διαβιβάσθηκε πρός τήν Ἱ. Σύνοδο (ΙΑΕΕ
ΜΗ-Ἐπισκοπικά Α΄ καί ΑΙΜΗ-ΑΜΑ).
1179 Βλ. ΦΕ, ἔτος Γ΄, ἀριθμ. φύλλου 35, Νοέμβιος 1964, 87.
[301]
διαφορετικά. Ὅμως, ἡ ἴδια ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος τό 2000, ἔστω μετά
θάνατον, ἀποκατέστησε ἠθικῶς τόν Ἀντώνιο.
Ἡ Διαρκής Ἱ. Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος τῆς περιόδου
(1999-2000) εἶχε ἀποφασίσει τήν ἔκδοση εἰδικοῦ τόμου1180, γιά νά
προβληθεῖ, σύμφωνα μέ τούς λόγους τοῦ μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου
Ἀθηνῶν Χριστοδούλου, ἡ δράση τῆς Ἐκκλησίας κατά τήν Ἐθνική
Ἀντίσταση καί τήν περίοδο τῆς Κατοχῆς, «ἐπειδή αὐτή εἶναι μία περίοδος
κατά τήν ὁποίαν ἡ προσφορά τῆς Ἐκκλησίας συστηματικῶς ἀγνοεῖται καί
γνωρίζομεν ὅτι ἡ Κυβέρνησις καθιέρωσε τήν τιμήν πρός τήν Ἐθνικήν
Ἀντίστασιν χωρίς πουθενά νά γίνεται λόγος γιά τήν προσφορά τῆς
Ἐκκλησίας στήν Ἐθνική Ἀντίσταση»1181. Στή συνεδρία τῆς Διαρκοῦς Ἱ.
Συνόδου τῆς 144ης περιόδου στίς 7 Νοεμβρίου 2000, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος
Χριστόδουλος ἐκφώνησε μία βαρυσήμαντη εἰσήγηση-ἀνακοίνωση πρός τά
μέλη τῆς Ἱ. Συνόδου1182. Σέ αὐτήν ἀρχικά ἐξήγησε τούς λόγους γιά τούς
ὁποίους ἀποφασίσθηκε ἡ παραπάνω ἔκδοση, ἐκθέτοντας καί
συγκεκριμένα παραδείγματα. Ἐκτός ἀπό τήν ὀργάνωση συσσιτίων,
φαρμακείων, νοσηλευτικῶν ἱδρυμάτων, ὀρφανοτροφείων κ.λπ., τίς
παρεμβάσεις τῶν ἀρχιερέων καί ἄλλων κληρικῶν πρός τίς Κατοχικές
Ἀρχές γιά τήν ἀπελευθέρωση κρατουμένων ἤ τήν μή ἐκτέλεση τῶν
ἐναντίων τους ποινῶν, μεταξύ τῶν ὁποίων καί οἱ ἐκτελέσεις, ὡς πρῶτες
Ἀντιστασιακές πράξεις θεωροῦσε τίς ἑξῆς ἐνέργειες τοῦ Ἀρχιεπισκόπου
Χρυσάνθου:
α. Τήν ἄρνησή του νά συμμετάσχει σέ Ἐπιτροπή, ἡ ὁποία τήν
Κυριακή 27.4.1941 θά παρέδιδε συμβολικά στά εἰσερχόμενα γερμανικά
στρατεύματα τά κλειδιά τῆς πόλης τῶν Ἀθηνῶν, λέγοντας ὅτι καθῆκον
1180 Πρόκειται γιά τόν ἐκδοθέντα τόμο ὑπό τόν πλήρη τίτλο: Μνῆμες καί Μαρτυρίες ἀπό
τό ’40 καί τήν Κατοχή. Ἡ προσφορά τῆς Ἐκκλησίας τό 1940-1944, Κλάδος Ἐκδόσεων
Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2000.
Στήν παροῦσα ὁ τόμος αὐτός ἔχει συντομογραφηθεῖ ὡς Μνῆμες καί Μαρτυρίες.
1181 Κῶδιξ Ἱ. Συνόδου 2000, Περίοδος 144η, Συνεδρία Η΄ 7.11.2000, φύλλον Ι΄: Ἀρχιγραμματεία
Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Στό σημεῖο αὐτό πρέπει νά ἐκφράσουμε τίς
θερμές εὐχαριστίες μας, τόσον πρός τόν Ἀρχιγραμματέα τῆς Ἱ. Συνόδου Ἐπίσκοπο
Διαυλείας Γαβριήλ, ὅσον καί πρός τούς Α΄ καί Β΄ Γραμματεῖς αὐτῆς Ἀρχιμανδρίτες
Κλήμεντα Κοτσομύτη καί Ἱερώνυμο Νικολόπουλο, γιά τήν ἄδεια ἔρευνας στά Πρακτικά
τῆς Ἱ. Συνόδου τοῦ 2000.
1182 Κῶδιξ Ἱ. Συνόδου 2000, Περίοδος 144η, Συνεδρία Η΄ 7.11.2000, φύλλον Ι΄-ΙΑ΄:
Ἀρχιγραμματεία Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἀνακοίνωση αὐτή τοῦ
Ἀρχιεπισκόπου Χριστοδούλου πρός τήν Ἱ. Σύνοδο ἀπετέλεσε τόν πυρήνα τῆς Ὁμιλίας
του κατά τήν ἐκδήλωση τῆς παρουσίασης τοῦ παραπάνω τόμου (Μνῆμες καί Μαρτυρίες)
καί ἔχει δημοσιευθεῖ στίς σελίδες 537-550 ὑπό τόν τίτλο «Ἡ Ἐκκλησία στήν Ἐθνική
Ἀντίσταση».
[302]
τοῦ Ἀρχιεπισκόπου δέν εἶναι ἡ παράδοση τῆς πρωτεύουσας στόν ἐχθρό,
ἀλλά ὁ ἀγώνας γιά τήν ἀπελευθέρωσή της.
β. Τήν ἄρνησή του νά συμμετάσχει σέ Δοξολογία στόν Καθεδρικό
Ναό Ἀθηνῶν κατόπιν σχετικῆς ἀξίωσης τῶν Γερμανῶν. Ἡ Δοξολογία
ἐξαιτίας τῆς ἄρνησης τοῦ Ἀρχιεπισκόπου ματαιώθηκε.
γ. Τό θάρρος καί τήν παρρησία του ἐνώπιον τοῦ Γερμανοῦ
Στρατάρχη Φόν Στοῦμμε, ὁ ὁποῖος ἐπισκέφθηκε τόν Χρύσανθο, γιά νά
γνωρίσει αὐτόν τόν «ἀτίθασο» ἱεράρχη καί
δ. Τήν ἄρνησή του νά ὁρκίσει τήν κυβέρνηση Τσολάκογλου.
Τελικό ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς στάσης τοῦ Χρυσάνθου ἦταν ἡ
ἔκπτωσή του ἀπό τόν Ἀρχιεπισκοπικό θρόνο καί ἡ ἀνάρρηση σέ αὐτόν τοῦ
Ἀρχιεπισκόπου Δαμασκηνοῦ, ὁ ὁποῖος ἐπίσης ἔδειξε σπουδαία
πατριωτική δράση καθ΄ ὅλη τήν Κατοχική περίοδο.
Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος ἐν συνεχείᾳ, μεταξύ ἄλλων,
πρότεινε νά τιμηθοῦν κατά τήν ἐκδήλωση τῆς παρουσίασης τοῦ
παραπάνω τόμου καί οἱ κληρικοί ὅλων τῶν βαθμίδων, οἱ ὁποῖοι
πολέμησαν στήν Ἐθνική Ἀντίσταση ἀνεβαίνοντας στό βουνό μαζί μέ τίς
Ἀντάρτικες ὁμάδες, εἴτε ζῶντες ἀκόμη τότε, ὅπως ὁ Φλωρίνης
Αὐγουστῖνος, ὁ Κορίνθου Παντελεήμων, ὁ Ἀρχιμανδρίτης Γερμανός
Δημᾶκος (πατήρ Ἀνυπόμονος), εἴτε μετά θάνατον, ὅπως ὁ Ἀρχιεπίσκοπος
Ἀθηνῶν Σεραφείμ. Συγχρόνως, ὁ Προκαθήμενος τῆς Ἑλλαδικῆς
Ἐκκλησίας πρότεινε τήν ἔνταξη στόν κατάλογο τῶν τιμωμένων καί τῶν
κεκοιμημένων Μητροπολιτῶν πρώην Ἠλείας Ἀντωνίου καί πρώην
Κοζάνης Ἰωακείμ. Σημείωνε σχετικά ὁ τότε Προκαθήμενος τῆς Ἐκκλησίας
τῆς Ἑλλάδος τά ἑξῆς σημαντικά:
«Φρονῶ, Ἅγιοι Ἀδελφοί, ὅτι ἐπέστη ὁ καιρός νά ἀποκαθαρθῇ ἡ Ἐθνική
μας ἱστορία εἰς τό σημεῖον τό ὁποῖον ἀφορᾶ εἰς τήν προσφοράν τῆς Ἁγίας
μας Ἐκκλησίας εἰς τούς Ἐθνικούς Ἀγῶνας, ἀπό ἀλλοιώσεις,
διαστρεβλώσεις, παρεξηγήσεις καί παρερμηνείας, αἱ ὁποῖαι ὑπῆρξαν κατά
καιρούς. Διά τοῦτο ἔχομεν ἐντάξει εἰς τόν πίνακα τῶν τιμηθησομένων τούς
δύο αὐτούς Ἀρχιερεῖς. Περί τῶν δύο αὐτῶν Ἱεραρχῶν, λόγῳ τῆς
καθαιρέσεώς των τότε, ἀνεθέσαμε νά γίνῃ σχετική ἔρευνα. Διά μέν τόν
Μακαριστόν πρ. Ἠλείας Ἀντώνιον, ἠρεύνησαν καί ὑπέβαλον ἔκθεσιν οἱ
Σεβασμιώτατοι Μητροπολῖται Πατρῶν κ. Νικόδημος καί Ἠλείας κ.
Γερμανός, διά δέ τόν πρ. Σερβίων καί Κοζάνης Ἰωακείμ, οἱ Σεβασμιώτατοι
Μητροπολῖται Σισανίου καί Σιατίστης κ. Ἀντώνιος καί Γρεβενῶν κ. Σέργιος.
Ἀπό τήν γενομένην ἔρευναν διαφαίνεται, ὅτι καί οἱ δύο Ἱεράρχαι ἦτο
[303]
ἐξέχουσαι προσωπικότητες. Ὁ Μακαριστός πρ. Ἠλείας Ἀντώνιος, δυναμικός
καί ἀγωνιστικός Ἀρχιερεύς, δέν εἶχε σχέσεις μέ πολιτικάς διαμάχας. Ὁ πρ.
Κοζάνης Ἰωακείμ, ἐξ ὅσων καί προσωπικῶς ἐμελέτησα περί αὐτοῦ εἶχε
σπουδαίαν δρᾶσιν, κατ’ ἀρχάς ὡς Μητροπολίτης Μετρῶν καί Ἀθύρων τοῦ
Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί μετέπειτα ὡς Μητροπολίτης Σερβίων καί
Κοζάνης.
Προτείνω, λοιπόν, νά τούς τιμήσωμεν καί νά τούς ἀποκαταστήσωμεν
ἠθικῶς ἐντάσσοντας αὐτούς καί ἐπισήμως εἰς τόν ἀντιστασιακόν
Ὀργανισμόν τῆς Ἐκκλησίας.
Εἰς τόν εἰδικόν Τιμητικόν Τόμον διά τήν Κατοχήν θά ὑπάρχουν
σελίδες ἀφιερωμέναι εἰς τούς δύο αὐτούς Ἀρχιερεῖς, οἱ ὁποῖοι ἠγωνίσθησαν
ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος, στοιχοῦντες πρός τήν μακραίωνα παράδοσιν
τοῦ Γένους καί μιμούμενοι τάς ἡρωϊκάς πράξεις πλείστων ὅσων Ἱερωμένων,
οἱ ὁποῖοι, εἰς καιρούς δυσχειμέρους διά τό Ἔθνος, ἠγωνίσθησαν μέ ὅλας των
τάς δυνάμεις…»1183.
Ἔτσι, μέ τήν ἔγκριση τῶν παραπάνω προτάσεων τοῦ μακαριστοῦ
Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν Χριστοδούλου ἐκ μέρους τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, τήν ἔνταξη τοῦ Ἀντωνίου στόν σχετικό
ἐκδοθέντα τιμητικό τόμο, ὁ ὁποῖος παρουσιάσθηκε σέ εἰδική ἐκδήλωση
στό Μέγαρο Μουσικῆς Ἀθηνῶν τήν Κυριακή 26 Νοεμβρίου 2000
σημειώνοντας μεγάλη ἐπιτυχία1184, ἀποκαταστάθηκε καί ἠθικῶς ὁ
Μητροπολίτης Ἠλείας Ἀντώνιος1185.
ζ. Μνήμη του στήν Ἠλεία
Μέ τόν θάνατο τοῦ Ἀντωνίου ἡ τοπική ἐφημερίδα Ἡ Αὐγή (Πύργου)
ἔγραφε: «Μνημόσυνον τοῦ ἐκδημήσαντος ἱεράρχου εἶναι ἡ ἀγάπη τοῦ
Ἠλειακοῦ Λαοῦ πού τόν ἐπόνεσε»1186. Γενικῶς στήν Ἠλεία ὑπάρχει μέχρι
1183Κῶδιξ Ἱ. Συνόδου 2000, Περίοδος 144η, Συνεδρία Η΄ 7.11.2000, φύλλον ΙΑ΄:
Ἀρχιγραμματεία Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος.
1184 Κῶδιξ Ἱ. Συνόδου 2000, Περίοδος 144η, Συνεδρία ΙΑ΄ ΄1.12.2000, φύλλον ΙΑ΄-ΙΒ΄:
Ἀρχιγραμματεία Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος΄: Ἀρχιγραμματεία Ἱ. Συνόδου τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. Πρβλ. Ἄμπελος, περ. Δ΄, τεῦχ. 46, Α΄-Β΄ Τρίμηνο 2001, 18.
1185 Βλ. καί Γ. Δημάκου (Πάτερ Ἀνυπόμονου), Στό βουνό μέ τόν Σταυρό, κοντά στόν Ἄρη
Στρατιωτικός ἱερεύς στό Γενικό Στρατηγεῖο τοῦ ΕΛΑΣ, 184, 265, καθώς καί τό δημοσίευμα
«Πρωτοβουλία τοῦ Μακαριωτάτου γιά τήν ἐθνική ὁμοψυχία», Ἐκκλησία 77 (2000) 963-964.
Βλ. καί τά σχετικά δημοσιεύματα τῶν Ἀθηναϊκῶν ἐφημερίδων Ἐλευθεροτυπία 3.11.2000,
49 καί Τά Νέα, 3.11.2000, 17.
1186 Βλ. ἄρθρο «Ἐξεδήμησεν εἰς Κύριον ὁ Μητροπολίτης, πρώην Ἠλείας, Ἀντώνιος», Ἡ
Αὐγή (Πύργου), 18.11.1963, 1.
[304]
σήμερα ἀγαθή ἀνάμνηση γιά τόν ἱεράρχη1187. Ὅπως ἤδη ἐλέχθη, ἀκόμη
τόν ἐνθυμοῦνται ἡλικιωμένοι – ἀσφαλῶς οἱ τελευταῖοι ἐναπομείναντες –
οἱ ὁποῖοι κάνουν λόγο ἰδιαίτερα γιά τή μελωδική φωνή, τήν κατανυκτική
ψαλμωδία καί τήν ἱεροπρέπειά του κατά τίς ἱερές Ἀκολουθίες1188.
Ἐκτός αὐτοῦ, τό ὄνομά του μνημονεύεται πάντοτε ἀπό τόν νῦν
Μητροπολίτη Ἠλείας μαζί μέ τά ὀνόματα τῶν ἄλλων προκατόχων του,
ἐνῶ κατ’ ἔτος, τήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς του (17 Ἰανουαρίου), τελεῖται
Μνημόσυνο γιά τήν ἀνάπαυσή του στόν Μητροπολιτικό Ναό Πύργου1189.
Τό 1999 ἡ Ἱ. Μητρόπολη Ἠλείας φρόντισε γιά τήν ἀνακαίνιση τοῦ ἐπί
πολλά χρόνια παραμελημένου τάφου του στό Α΄ Κοιμητήριο Ἀθηνῶν1190.
Ἐπίσης, ἀγόρασε μέρος τοῦ Ἀρχείου του ἀπό ἰδιῶτες γιά νά ἐνταχθεῖ στό
Ἀρχεῖο τῆς Μητρόπολης, ἐνῶ δέχθηκε μέρος τοῦ Ἀρχείου του ἀπό
συγγενικό του πρόσωπο.
Στόν Πύργο πρός τιμήν του ἔχει ἀφιερωθεῖ μία κεντρική λεωφόρος,
ἡ «Λεωφόρος Μητροπολίτου Ἀντωνίου», ἐνῶ στήν Ἀμαλιάδα ἀπό τό 1988
ἔχει στηθεῖ ἡ προτομή του στήν πλατεία Καλίτσα1191, πλησίον τοῦ κτιρίου
«Τατάνη», τῆς γνωστῆς ὁμώνυμης ἀρχοντικῆς οἰκογένειας, ὅπου συχνά
φιλοξενοῦνταν ὁ Ἀντώνιος. Ἀκόμη, κατ’ ἔτος τελεῖται ἀπό τόν
Πολιτιστικό Σύλλογο Καλίτσα Μνημόσυνο ὑπέρ ἀναπαύσεώς του σέ μία
ἀπό τίς δύο πρῶτες Κυριακές τοῦ Νοεμβρίου, πού συμπίπτουν κοντά στήν
ἡμέρα τοῦ θανάτου του (13.11.1963).
1187 Πρβλ. δημοσίευμα «Η Ηλεία τίμησε τον Αντώνιο. Με πρωτοβουλία της ΠΑ.Σ.Ε.Σ.Η.»,
εφημερίδα Η Γαστούνη, χρόνος 4ος, φύλλο 42, Φεβρουάριος 1985, 1-2 (ἀναφέρεται στήν
τέλεση Τρισαγίου στόν τάφο του στό Α΄ Νεκροταφεῖο Ἀθηνῶν τήν 19.1.1985, τό ὁποῖο
διοργάνωσε ἡ Πανηλειακή Συνομοσπονδία Εκπολιτιστικῶν Σωματείων Ἠλείας καί τό
ὁποῖο τέλεσαν οἱ Μητροπολίτες Ἠλείας Γερμανός Β΄ καί Σισανίου-Σιατίστης Ἀντώνιος).
1188 Βλ. σχετικά καί τά δημοσιεύματα: «Για τον Μητροπολίτη Ηλείας Αντώνιο Πολίτη:
1922-1945. Έτη ποιμαντορίας του», Πρωϊνή (Πύργου), 8.11.2000, 14, «Η γνωριμία μου με
τον Αντώνιο. Η αφήγηση 84χρονης διδασκάλισσας για τον αείμνηστο Μητροπολίτη»,
Πρωϊνή (Πύργου), 7.12.2002, «Στη μνήμη του Μακαριστού Αντωνίου», Πρωϊνή (Πύργου)
29.11.2004, 30.
1189 Βλ. καί Ἀνακοινωθέν τῆς Μητρόπολης Ἠλείας δημοσιευθέν στήν Πατρίς (Πύργου),
4.11.2000, 4.
1190 Βλ. δημοσίευμα «Ανακαινίστηκε ο τάφος του κυρού Μητροπολίτη Ηλείας Αντωνίου»:
Η Αυγή (Πύργου), 9.8.1999, 10.
1191 Στή βάση τῆς προτομῆς του ὑπάρχει ἡ ἑξῆς ἐπιγραφή: «Ἀντώνιος Μητροπολίτης
Ἠλείας 1922-1945. Γεννήθηκε 1890-Ἀπεβίωσε 1963. Ἀγωνίστηκε στήν Ἀντίσταση κατά τῶν
Γερμανῶν ἔχοντας γιά ὅπλο τή[ν] ποιμενική του ράβδο». Πρβλ. δημοσίευμα «Ο
Μητροπολίτης Αντώνιος», Πρωϊνή (Πύργου), τῆς Δευτέρας 27.1