Ο κύκλος και το βαθύ σκοτάδι του Ναζισμού *** Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς
Ο κύκλος και το βαθύ σκοτάδι του Ναζισμού
Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς
Στέφανος Τραχανάς (2024), Ο κύκλος – Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελίδες 416
Του συνεργάτη μας Νίκου Τσούλια
Ένα εκπληκτικό βιβλίο. Ένας ύμνος στον φωτεινό γαλαξία της ανθρωπότητας: στον Διαφωτισμό, στον Ορθολογισμό, στη Δημοκρατία, στην Ανοιχτή Κοινωνία, στην Επιστήμη.
Μπορεί ο πυρήνας του βιβλίου να είναι η μεγάλη επανάσταση της Κβαντομηχανικής – η μεγαλύτερη στην ιστορία της επιστήμης – με την ονομαστή Ερμηνεία ή Σχολή της Κοπεγχάγης, αλλά στην ουσία ο συγγραφέας – με βάση την ανάδυση αυτής της επαναστατικής θεωρίας – αναδεικνύει τα μείζονα ζητήματα του ανθρώπου, αυτά που έχουν διαμορφώσει την πρόοδο, που διαμορφώνουν συνεχώς και συστηματικά όλο και πιο ανοιχτούς ορίζοντες στις κοινωνίες, που βελτιώνουν τη ζωή όχι μόνο στο πεδίο των υλικών αγαθών αλλά προάγουν και τα μεγάλα ερωτήματα, πνευματικά και υπαρξιακά που απασχολούν κάθε άνθρωπο.
Ναι, η επιστήμη είναι μια μεγάλη κοσμοθεωρία. Ενοποιεί ένα σημαντικό μέρος της κουλτούρας των ανθρώπων σε παγκόσμια κλίμακα. Αναδεικνύει με εμφαντικότητα την «Ανοιχτή και Κριτική σκέψης». Βάζει στο υψηλότερο βάθρο της έρευνας και της δημιουργικότητας τα «γεγονότα» και στη συνέχεια την «παρατήρηση» και το «πείραμα». Με αυτά ανοίγουμε δρόμους στη στέρεα γνώση. Γνωρίζοντας τον κόσμο, τον ερμηνεύουμε, τον μετασχηματίζουμε, εξελίσσουμε δημιουργικά την ιστορία.
Αλλά η επιστήμη για να ανταποκριθεί στον κοινωνικό και πολιτισμικό ρόλο της θέλει ελευθερία – όχι δυνάστευση και χειραγώγηση -, θέλει διάλογο και ορθολογική αξιολόγηση της πραγματικότητας. Αντιμάχεται τον σκοταδισμό της ψευδο-επιστήμης. Και δεν είναι η καθολική υπεροχή της μόνο στον τεχνολογικό πολιτισμό, που έχει δημιουργήσει, αλλά και στις κοινωνικές και ουμανιστικές αξίες που προάγει διαμορφώνοντας καθοριστικά ιστορικής σημασίας γεγονότα.
Βλέπουμε πως εξελίχθηκε η αμφισβήτηση της κλασικής, της νευτώνειας φυσικής και πώς έγινε η έκρηξη της κβαντομηχανικής μέσα από την επανάσταση που είχε δημιουργήσει ο Αϊνστάιν με τη Θεωρία της Σχετικότητας. Επανάσταση μέσα στην επανάσταση – μόνο η επιστημονική έρευνα μπορεί να χαρίσει. Και να εκπληκτικό, να γευόμαστε τη μια επανάσταση μέσα στην άλλη, επαναστάσεις που δεν αφορούν απλά την επιστήμη αλλά την ίδια τη ματιά του ανθρώπου, το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών.
Ταξιδεύουμε με τον συγγραφέα στις απαρχές του Σύμπαντος. Βλέπουμε αμέσως μετά τη Μεγάλη Έκρηξη – που καταρρίπτει την ιδεαλιστική θεωρία της Σταθερής Κατάστασης – πως πλάθονται τα πρώτα σπέρματα της ύλης, τα άτομα και τα μόρια, το πως γεννιέται το φως, το πως δημιουργούνται οι αστέρες, οι γαλαξίες, οι πλανήτες, το πως έχει διαμορφωθεί το σκηνικό για την εμφάνιση της ζωής.
Και είναι τόσο γοητευτικό να πηγαίνουμε τόσο μακριά στο Σύμπαν – «εκεί έξω» -, τόσο πίσω στον χρόνο διαβάζοντας ουσιαστικά τα μηνύματα του φωτός, αυτή την τόσο ξεχωριστή πηγή της Γνώσης. Σε μια εποχή, όπου απλώνονται αυταρχικά καθεστώτα και πλήττεται η δημοκρατία δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι παράλληλα βγαίνουν μαύρες άβυσσοι για την ίδια την ουσία της επιστήμης;
Μπορεί να τεθεί και αντίστροφα το ερώτημα. «Αν όντως επιστήμη και δημοκρατία πήγαιναν πάντα μαζί, μήπως η εχθρότητα προς την επιστήμη ‒ η εχθρότητα όχι προς τις τεχνολογικές εφαρμογές της, αλλά προς το ίδιο το πνεύμα της επιστήμης, τον ριζικό αντιδογματισμό της ‒ ήταν πάντα ένα κακό σημάδι για το μέλλον της δημοκρατίας της ίδιας»;
Ο κ. Τραχανάς αναδεικνύει όχι μόνο τα γεγονότα που παράγει η επιστήμη αλλά κυρίως την μέθοδο και την κουλτούρα που υιοθετείται: με την «ανοιχτή σκέψη», τον διάλογο, την αντιπαράθεση, τον σεβασμό στην άποψη του άλλου, τη σύνθεση των αντιλήψεων, τη διαπάλη των ιδεών και την επικράτηση αυτής της αντίληψης που ερμηνεύει τα γεγονότα. Γιατί, για την επιστήμη πάνω από όλα είναι τα γεγονότα. Αυτό είναι το μεγάλο πρόταγμά της απέναντι στον ιδεαλισμό και στον ανορθολογισμό.
Παρακολουθούμε αυτή την ομορφιά της διαπάλης των ιδεών και των θεωριών των μεγάλων ονομάτων της Φυσικής στο μεσοπόλεμο αλλά και αργότερα και ειδικά μέσα στη Γερμανία, όπου απλώνεται όλο και πιο πολύ η βαριά του σκιά του ναζισμού γύρω από το φως της επιστήμης. Και είναι τόσο συμβολικό το μήνυμα που δίνει ο συγγραφέας ήδη από το εξώφυλλο του βιβλίου με τον φωτεινό – δίκην Ήλιου – κύκλο που περικλείεται από το βαθύ σκοτάδι του ναζισμού.