Ένα εξαιρετικό άρθρο για τον Διαφωτισμό από τον συνεργάτη μας κ. Νίκο Τσούλια
Ο Διαφωτισμός ανοίγει τους δρόμους της προόδου
Του συνεργάυη της Εφημερίδας μας Εκπαιδευτικού κ. Νίκου Τσούλια
St. Pinker (2021),
Διαφωτισμός τώρα,
λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή
εκδ. Διόπτρα, σελ. 864
Όλα τα βιβλία, που επιλέγουμε με επιμέλεια και με περισσή φροντίδα, κάτι μας αφήνουν έστω και αδιόρατα και ασυναίσθητα. Ξεχωρίζουμε όμως τα βιβλία που μας συνοδεύουν στη ζωή μας, γιατί μας έχουν επηρεάσει και τροφοδοτούν συνεχώς την πνευματική μας καλλιέργεια και τις ανησυχίες μας.
Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και το «Διαφωτισμός τώρα» του Steven Pinker. Πρόκειται για έναν «ντοκουμέντο – ύμνο» του ορθολογισμού, της επιστήμης, του ανθρωπισμού, ένα βιβλίο που δεν εκβιάζει τα συμπεράσματα αλλά απευθύνεται στην κριτική σκέψη του αναγνώστη για να στοχαστεί και να εξαγάγει τα πορίσματά του με βάση την ίδια την πραγματικότητα και όχι με αυθαιρεσίες και με εικασίες. Χρησιμοποιεί στοιχεία στατιστικά και γραφικές παραστάσεις από έγκυρες πηγές, από θεσμικούς και επιστημονικούς φορείς.
Ο συγγραφέας καταθέτει στατιστικά στοιχεία και γραφικές παραστάσεις από έγκυρες πηγές, από θεσμικούς και επιστημονικούς φορείς. Διαλύει τις ατέλειωτες παραπληροφορήσεις, τις συνωμοσιολογίες, τις δαιμονολογίες, τις προπαγάνδες, τον ανορθολογισμό, τον σκοταδισμό, τις αντιδραστικές αντιλήψεις, τους ρατσισμούς, τους εθνικισμούς, την ακατάσχετη κινδυνολογία.
Η τεκμηρίωση του λόγου του ακολουθεί την απόλυτα πειστική μεθοδολογία της επιστήμης. Τα επιχειρήματά του δένονται μεταξύ τους σε μια θαυμαστή ενότητα ουσιαστικού περιεχομένου, απλής ρητορικής και λογικής ερμηνείας. Βασική του ιδέα είναι ότι ο Διαφωτισμός έχει ανοίξει τους ορίζοντες της προόδου, ότι η ιστορία της ανθρωπότητας μετά τον Διαφωτισμό βαίνει προς συνεχή εξανθρωπισμό, ανεξάρτητα από τις όποιες επιμέρους διακυμάνσεις σε μικρές σκοτεινές περιόδους.
Γίνεται εστίαση στο νεότερη εκδοχή του Διαφωτισμού – πέραν εκείνης του αρχαιοελληνικού, που άνοιξε ουσιαστικά τα πρώτα πεδία απελευθέρωσης της σκέψης από τις δεισιδαιμονίες και τις προκαταλήψεις, από τον αυταρχισμό και τη δεσποτεία της εξουσίας. Γίνεται μελέτη στη νεωτερική εκδοχή του Διαφωτισμού, που συνδέεται και με την άνοδο της αστικής τάξης στο κοινωνιολογικό πεδίο.
«Ο Διαφωτισμός ως εποχή τοποθετείται συμβατικά στα τελευταία δύο τρίτα του 18ου αιώνα, μολονότι είναι απόρροια της Επανάστασης των Επιστημών και της Εποχής του Ορθολογισμού του 17ου αιώνα, και οδήγησε στην ακμή του κλασικού φιλελευθερισμού στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα… Η εποχή χαρακτηριζόταν από αφθονία νέων ιδεών, μερικές από τις οποίες ήταν αντικρουόμενες, αλλά υπήρχαν τέσσερις θεματικές που τις συνέδεαν όλες μεταξύ τους: ο ορθολογισμός, η επιστήμη, ο ανθρωπισμός και η πρόοδος».
Στις τωρινές εποχές της όλο και πιο πληθωρικής και πρωτόγνωρα μαζικής πληροφοριόσφαιρας, γίνονται μεγάλες συγκρούσεις στο επίπεδο των αξιών, στο «σκέπτεσθαι» και στο επίπεδο των αξιών. Και δεν είναι σήμερα η μητέρα των συγκρούσεων το δίπολο μεταξύ «καπιταλισμού – κομμουνισμού», που κυριάρχησε στη μεταπολεμική περίοδο μέχρι τη δεκαετία του 1990, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι δεν υπάρχει πάλη των τάξεων – αλλά στο δίπολο «ορθολογισμός / διαφωτισμός» versus «ανορθολογισμός / σκοταδισμός».
Γι’ αυτό, ο Steven Pinker δεν μένει σε διαπιστώσεις. Αντίθετα θεωρεί ότι απαιτείται συνεχής αγώνας για να μένει πάντα φωτεινός ο δύσκολος δρόμος της χειραφέτησης του ανθρώπου. «Το αξίωμα του Διαφωτισμού ότι χρησιμοποιώντας τον ορθολογισμό και τη συμπόνια μπορούμε να βελτιώσουμε την ευημερία των ανθρώπων ίσως είναι προφανές, κοινότοπο και παλιομοδίτικο. Έγραψα αυτό το βιβλίο επειδή συνειδητοποίησα ότι δεν είναι τίποτα από αυτά. Περισσότερο από ποτέ άλλοτε, τα ιδανικά της επιστήμης, του ορθολογισμού, του ανθρωπισμού και της προόδου χρειάζονται ολόθερμη υποστήριξη… Ιδανικά του Διαφωτισμού είναι ο ανθρωπισμός, η ανοιχτή κοινωνία και ο κοσμικός ή κλασικός φιλελευθερισμός».
Εξυμνεί τη γνώση και την επιστήμη, γιατί «για να βελτιώσουμε τον κόσμο πρέπει να κατανοούμε τις αιτίες και τα αποτελέσματα». Στο βιβλίο τεκμηριώνεται η πιο ουσιαστική αποτίμηση της ιστορίας της νεωτερικότητας. «Μέσα σε διακόσια χρόνια, το παγκόσμιο ποσοστό όσων ζούσαν σε έσχατη ένδεια μειώθηκε από 90 σε 10%, με τη μισή σχεδόν μείωση να έχει συμβεί τα τελευταία 35 χρόνια».
Αλλά το βλέμμα του St. Pinker είναι στο τώρα και στο αύριο. «Το πρώτο βήμα προς τη σοφία είναι να συνειδητοποιήσεις ότι οι νόμοι του σύμπαντος δεν ενδιαφέρονται για σένα. Το επόμενο είναι να συνειδητοποιήσεις ότι αυτό δεν σημαίνει πως η ζωή δεν έχει νόημα, επειδή υπάρχουν άνθρωποι που νοιάζονται για εσένα και εσύ για εκείνους».
ΥΓ.
Αφήνουμε εκκρεμότητες για το επόμενο άρθρο μας της σχετικής βιβλιοπαρουσίασης. Θα δούμε το ρόλο της εκπαίδευσης, της θρησκείας, της ηθικής – το πώς δημιουργείται το μέλλον…