Λίγα λόγια σε φιλοσοφικό επίπεδο και ο λόγος περί Πλάτωνος και Μαρξ. Μια περισπούδαστη μελέτη κ. Π. Τσολιά
Ριζοσπαστική σκέψη στη νεότερη Ελλάδα – Από τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό στο νεοελληνικό κράτος
Ουτοπία και κοινωνικός μετασχηματισμός στον Πλάτωνα και τον Μαρξ
Μία περισπούδαστη μελέτη του Παναγιώτη Τσολιά *
Ο 20ός αιώνας υπήρξε κατά πολλούς η εποχή της πολι-τικής εφαρμογής της ουτοπίας, καθότι οριοθετήθηκεαπό την άνοδο και την πτώση της μεγαλύτερης ουτοπι-κής αφήγησης (όπως εσχάτως έχει καθιερωθεί ο όρος),του κομμουνισμού. Η πρώτη απόπειρα αντιπαράθεσηςτου κομμουνισμού με μια άλλη ουτοπία, το ναζισμό, καιαντικατάστασής του από αυτή, απέτυχε σχεδόν πλήρως.Τα καταστροφικά αποτελέσματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η επέκταση των σοσιαλιστικών ιδεών σε πολλέςχώρες, οδήγησαν στη διαμόρφωση της θεωρίας του πολι-τικού ρεαλισμού, σύμφωνα με την οποία η αγορά και η οι-κονομία αφαιρούν από την κοινωνία την πρωτοκαθεδρίαστη διαμόρφωση της ιστορίας. Αμέσως μετά τη διάλυσητου ανατολικού μπλοκ, καταβλήθηκε η μέγιστη δυνατήπροσπάθεια απογύμνωσης της ουτοπίας από την πολιτικήτης διάσταση, καθώς έγινε κατανοητή η μεθυστική επίδρα-ση που διαχρονικά άσκησε στα πλήθη. Στο πλαίσιο αυτόαναπτύχθηκαν ενίοτε και ακραία ουτοπικά ιδεολογήματα,όπως η γνωστή θεωρία του Φράνσις Φουκουγιάμα για το«τέλος της Ιστορίας» που υποστηρίζει, μεταξύ άλλων, ότι στη μετακομμουνιστική εποχή η κυριαρχία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού είναι αναπότρεπτη, καθώς και η άποψη του Σάμιουελ Χάντιγκτον για τη σταδιακή αντικατάσταση των κοινωνικοοικονομικών συγκρούσεων από συγκρούσεις πολιτισμικού-θρησκευτικού χαρακτήρα. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες, λοιπόν, αναζωπυρώθηκε η συζήτηση για τη δυνατότητα των ουτοπικών πολιτικών
συστημάτων να αποτελέσουν τον κινητήρα της κοινωνι-κής μεταβολής σε παγκόσμιο επίπεδο. Παράλληλα, πα-ρουσιάστηκε η ανάγκη να αποδοθεί η κατάρρευση τωνσοσιαλιστικών καθεστώτων στον ουτοπικό χαρακτήρα τηςμαρξιστικής πολιτικής φιλοσοφίας. Επιπροσθέτως, επιχει-ρήθηκε να αναδειχθεί η πρωτοκαθεδρία της «πολιτικήςορθότητας», ως μια μίξη οικονομιστικών θεωριών με ένανπολιτικής χροιάς φιλοσοφικό λόγο, που ενσωμάτωσε προ-νεωτερικά μεταφυσικά στοιχεία, προκειμένου να αναδείξειτην ηθική και οντολογική αναγκαιότητα της παγκοσμιο-ποιημένης πολιτικής πραγματικότητας. Δεν ήταν λίγες οιπεριπτώσεις διανοητών, οι οποίοι στα πρόσφατα ιστορικάγεγονότα διαπίστωσαν τη συνολική αποτυχία της ουτοπί-ας στον πολιτικό στίβο, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τηνεμβριθή μελέτη του John Gray
Μαύρη Λειτουργία
. Στηνπροσπάθεια να αποδειχθεί η οριστική ήττα της ουτοπίας,επιχειρήθηκε η φιλοσοφική και ιστορική της διερεύνησημε κοινή αφετηρία την πλατωνική ουτοπία, ως πρώτη έν-δειξη φαντασιακού, μη ρεαλιστικού στοχασμού στον χώροτης πολιτικής. Με τον Πλάτωνα ανοίγει έτσι ένας κύκλος,που κλείνει οριστικά με την αποτυχία της κομμουνιστικήςουτοπίας και την επικράτηση της παγκοσμιοποίησης. Γιανα θεωρηθεί όμως έγκυρη μια τέτοια προσέγγιση, πρέπεινα ανιχνευθούν οι όροι υπό τους οποίους η μαρξική και ηπλατωνική πολιτική σκέψη χαρακτηρίστηκαν συλλήβδηνουτοπικές και να εξακριβωθεί το κατά πόσο μπορεί να ευ-σταθεί ένας τέτοιος ισχυρισμός.Για να προχωρήσουμε, είναι απαραίτητο να καθορίσου-με αρχικά την έννοια της ουτοπίας. Κατά πρώτον θα μπορούσε να γίνει αποδεκτό ότι, αρχής γενομένης από τηνπλατωνική Καλλίπολη, η ουτοπία αναφέρεται αποκλειστικά στην πολιτική ως το κατεξοχήν πεδίο της ανθρώπινης δράσης και αποτελεί τον σχεδιασμό μιας ιδανικής, τέλειας κοινωνίας.
Ως ουτοπίες μπορούν επίσης να χαρακτηριστούν οι θρησκευτικές μεσσιανικές δοξασίες, καθότι και σε αυτήν την περίπτωση δεν απουσιάζει εντελώς η πολιτική χροιά: για τον ιουδαϊσμό ή το Ισλάμ οι περιούσιοι πιστοί προσδοκούν ανοιχτά την πολιτική κυριαρχία επί των απίστων, ενώ για τον χριστιανισμό η υπεσχημένη(επ)άνοδος του Μεσσία δεν αποτελεί ένα καθαρά πνευ-ματικό γεγονός, αλλά καθορίζει και το πολιτικώς ορθό γιατη χριστιανοσύνη στην κοσμική της διάσταση· ας μην πα-ραβλέπουμε το γεγονός ότι, χωρίς την αυγουστίνεια civi-tas dei, ο χριστιανισμός δεν θα μπορούσε επ’ ουδενί λόγωνα αποτελέσει την ιδεολογική βάση της ελέω θεού δεσπο-τείας, που θεμελίωσε ηθικά και οντολογικά την κοσμικήαπολυταρχία ως μίμηση της ουράνιας πολιτείας. Με άλλαλόγια, δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να θεωρήσουμετην ουτοπία σαν μια υπερλογική έννοια αποκομμένη απότην ανθρώπινη πράξη, αλλά πρέπει να την εκλάβουμε ωςμια πρόταση για μια «ανώτερη» διαχείριση του πολιτικούγίγνεσθαι, η δυνατότητα της οποίας να πραγματοποιηθείστο μέλλον μένει ανοιχτή.Στο πεδίο του ιδεολογικού προσανατολισμού, θα μπο-ρούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως ουτοπία το αίτημα για τηδημιουργία μιας φαντασιακής μελλοντικής τέλειας κοι-νωνίας, στην οποία θα αίρονται όλες οι παθογένειες πουέχουν παρατηρηθεί στους μέχρι τώρα κοινωνικούς σχημα-τισμούς. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι όλες οι ουτοπικέςπροτάσεις διατυπώθηκαν πάντοτε σε περιόδους κοινω-νικοπολιτικής και οικονομικής κρίσης, με στόχο την όσοτο δυνατόν πιο γρήγορη και –κυρίως– μόνιμη έξοδο απόαυτήν. Σε αυτό το σημείο, ο πλατωνικός και ο μαρξικός στοχασμός παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα.
* Παναγιώτης Τσολιάς, υποψήφιος Δρ Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
Σπούδασε φιλοσοφία στο ΠανεπιστήμιοΑθηνών. Εργάζεται ως δημοσιογράφος την τελευταίαδεκαετία. Δημοσιευμένη μελέτη:
Η κριτική της θρησκείας στονΝεοελληνικό Διαφωτισμό
(Αθήνα: Προσκήνιο 2010)